Kompensata wierzytelności

Stosunki gospodarcze pomiędzy partnerami handlowymi są z reguły bardzo złożone. Rzadko kiedy zdarza się, aby każdy z podmiotów biorących w nich udział występował w jednej roli – wierzyciela albo dłużnika. Często spotyka się takie sytuacje, gdy podmioty są wobec siebie wzajemnie zobowiązane. Swoistym ułatwieniem rozliczeń pomiędzy nimi jest prawnie uregulowana możliwość dokonywania potrąceń, a więc skorzystania z instytucji potocznie nazywanej „kompensatą”.

Kompensata wierzytelności została uregulowana w art. 498 i n. k.c. Polega ona na stricte rachunkowym przedstawieniu przeciw sobie dwóch wierzytelności i dokonaniu ich wzajemnego zniesienia do określonej wysokości. Szczegóły reguluje sam art. 498 § 1 k.c., zgodnie z którym, gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony, jeżeli przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym.

Kompensata nie następuje jednak automatycznie – aby jej dokonać konieczne jest złożenie przez co najmniej jeden z podmiotów występujących w roli wierzyciela oświadczenia woli w przedmiocie potrącenia. Oświadczenie to ma charakter jednostronny. Związana jest z tym okoliczność, że kompensata dokonywana jest bez udziału drugiej strony, w tym przede wszystkim niezależnie od jej woli. Co równie istotne, to okoliczność, że oświadczenie o potrąceniu jest skuteczne z mocą wsteczną (art. 499 zd. 2 k.c.). Do kompensaty dochodzi więc nie w momencie złożenia oświadczenia, lecz w pierwszej chwili, w której potrącenie stało się możliwe.

Kompensata z reguły nie powoduje jednak całkowitego umorzenia wierzytelności. Niesprawiedliwością byłoby bowiem, gdyby przy przedstawieniu do potrącenia wierzytelności o różnej wysokości dochodziło do bezwzględnego co do wysokości wygaszenia każdej z nich. Zgodnie z art. 498 § 2 k.c. wskutek potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej.